Początkujące osoby, które zaczynają się wspinać mogą mieć problem z rozróżnieniem wszystkich tych kluczowych słów jak: żebro, komin, rysa, załupa, zachód, dach, nyża, itp.. Z punktu widzenia wspinacza, zwłaszcza górskiego, ich znajomość jest niezbędna, aby móc zrozumieć opis danej drogi wspinaczkowej. Nawet na ściance warto wiedzieć co to jest płyta, komin, przewieszka, okap, itp.
Tutaj omówię podstawowe formacje skalne, które pojawiają się w naturze. Zazwyczaj formacje będą spotykane zarówno w górach jak i skałach. Wiele z nich możecie spotkać również na ściankach wspinaczkowych.
Ten artykuł jest jednym z szerszego cyklu, pt. "Szkoła wspinania" mającego na celu popularyzację bezpiecznych metod wspinania oraz usprawnienie, a co za tym idzie wzrost ogólnego poziomu wspinania. Celem tego "projektu" jest przekazanie/utrwalenie podstawowej wiedzy dla początkujących jak i również różnych patentów dla bardziej zaawansowanych. Uprzedzam jednak, że nie jest to internetowy kurs wspinania, a jedynie uzupełnienie takich kursów + ewentualne przypomnienie. Jeśli myślisz o kursie/sekcjach wspinaczkowych i podoba ci się mój sposób przekazywania wiedzy to zapraszam na kursy wspinaczkowe.
Jeśli jesteś tu pierwszy raz i strona ci się podoba to zajrzyj do artykułu "pierwszy raz na drytooling.com.pl" znajdziesz tam kilka wskazówek, co warto przeczytać na stronie :-). Polecam również zapisać się na newsletter (będziesz dostawał na niego powiadomienia o nowych, wartościowych artykułach. Spamu... nie będzie. Zapraszam również na fb.
Dużo z nazw formacji występujących w górach zostało przeniesione na nazwy skał (np. Turnia Lechwora, Wronia Baszta, Filar obok Garażu).
Taki w miarę podstawowy podział to: Formy wypukłe, płaskie, wklęsłe. Powiedziałbym, że formy te mogą występować w skali makro (np. patrząc na całą górę, ścianę skalną) lub mikro (np. fragment ściany z naszą drogą). Często te mniejsze jak stopnie czy chwyty są elementami rzeźby skalnej. Postaram się je omówić w innym artykule (wkrótce).
Można spotkać się z określeniem, że formacja jest „wybitna”. Nazywamy tak formacje, które rzucają się w oczy i zazwyczaj nie ma wątpliwości, o czym mowa gdy patrzymy na dany szczyt / ścianę.
Formy płaskie
Płyta – Gładka skała o płaskiej powierzchni, aczkolwiek zazwyczaj występują na niej chwyty więc możemy się po niej wspinać (np. w skałkach). Płyty mogą występować w różnym nachyleniu: poniżej 90 stopni to połoga płyta, ~90 stopni to pionowa płyta, powyżej 90 to przewieszona płyta.
Określenia, które mogą występować jeszcze przy płytach to: lite (bez pęknięć i rys), skośne, nachylone, strome-stojące, odpęknięte (jeśli mają dużą powierzchnię i są „przylepione” do ściany).
Iwona Papryczkiewiczówna na płycie Kurczaba w Sokołach
Rajbung - mocno połoga płyta, bez chwytów (lub z niewielką ilością), którą pokonujemy głównie na tarcie na nogach.
Ściana - Stromy, skalisty stok szczytu lub turni. Określenie to jest popularniejsze w górach (przykładowo południowa ściana Batyżowieckiego Szczytu). W skałkach większość skał jest nazwana i raczej mówi się nazwę danej skały (np. Wronia Baszta). Dopiero jeśli skała posiada kilka wystaw to mówi się np. Północna ściana Wroniej Baszty.
Michał Górecki na kapitalnych wyciągu na Drodze Puskasa na Wołowej Turnii. Mamy duży przegląd formacji takich jak płyty, rysy, na górze zdjęcia liczne okapy. Taką odpękniętą płytę skalną (na lewo od Michała) nazywa się często "flejkiem", od angielskiego słowa flake
Ścianka – Zazwyczaj w górach mówi się o tak na niewielkie, zbliżone do pionu, pionowe lub przewieszone fragmenty skał (jednolite w charakterze).
Upłaz – w gwarze podhalańskiej rozległe trawiaste zbocze.
Formy wypukłe
Bula – Wybrzuszony, kopulasty masyw skalny spotykany najczęściej u podstawy ściany, w żlebie lub kotle. Czasem całe formacje/ściany otrzymują takie nazwy (np. Bula pod Bańdziochem).
Baszta – Turnia o kształcie zbliżonym do wieży – pionowych ścianach i ściętym lub zaokrąglonym wierzchołku.
Monumentalne baszty/wieże skalne w Meteorach (Grecja). Fot. Mikołaj Szwaja
Czuba – Występuje czasem w zastępstwie pojęć: szczyt, wierzchołek, kopa. Zazwyczaj nie jest ona „strzelista”.
Filar – Najczęściej wybitna, stroma formacja o wypukłym kształcie Zwykle stanowi krawędź schodzących się z sobą ścian (rozdziela je) danego szczytu lub skałki. Może zdarzyć się, że na danej ścianie jest kilka takich filarów, przedzielonych żlebami. W skałach najczęściej filary są pionowe i jest to miejsce zejścia dwóch ścian. W górach filary mogą mieć ogromne rozmiary (nawet kilka kilometrów) i na takim filarze może zmieścić się kilka dróg. Jeśli filar jest niezbyt stromy, to często nazywany jest żebrem/grzędą.
Galeria – Wielki piarżysty taras podcięty ścianą (np. Galeria Gankowa).
Grań – Grzbiet szczytu lub turni, zwykle skalisty i wąski. Zazwyczaj jest pozioma (w przybliżeniu). Większość szczytów ma przynajmniej dwie granie.
Często określa się tym mianem również grzbiet całego pasma górskiego (np. Główna Grań Tatr).
Grzbiet - Łagodna trawiasto, piarżysta grań
Grzęda - Podłużna wypukłość zbocza lub ściany. Często występuje między dwoma żlebami lub rynnami.
Kant – Ostra krawędź skalna lub ostrze filara.
Wspinanie na kanciku. Fot. arch. Ocun
Kazalnica – Platforma wysunięta ze ściany, najczęściej stanowiąca kulminację filara, grzędy lub żebra (ogólnie położona w eksponowanym miejscu). Często występuje też określenie kazalniczka dla takich mniejszychformacji.
Koń skalny – Wąska, pozioma lub niezbyt stroma krawędź skalna, pokonywana zazwyczaj okrakiem. Zazwyczaj występuje w grani, ale zdarza się również w ścianie na drogach wspinaczkowych.
Kopa - Kopulasty szczyt lub inne wybitne wzniesienie.
Kulisa – Żebro lub filar mocno wystający ze ściany i zasłaniający (dla patrzącego z boku) znaczne partie ściany.
Okap - Rodzaj wybitniej przewieszki odchylającej się od ściany prostopadle lub pod kątem zbliżonym do prostego.
Ostroga - Dolny koniec grzędy, filara, żebra, itp., wcinający się niżej od reszty ściany, w piargi lub trawiasty stok.
Platforma – Płaskie, poziome lub lekko pochyłe miejsce w terenie górskim.
Płaśń – Podobnie jak platforma, jest to rodzaj platformy, zwykle węższej o nieregularnych kształtach.
Półka - Wąski, poziomy lub ukośny fragment terenu w ścianie. Taka półka może być skalista, piarżysta lub trawiasta. W zimie takie półki pokryte są śniegiem lub wręcz mogą tworzyć się półki ze śniegu/lodu, przylepionego do ściany.
Próg – Strome lub pionowe nagłe wzniesienie dna doliny, żlebu, rynny, a także stromy pas ścianek na zboczu górskim.
Przewieszenie, Przewieszka – Wychylony poza pion (więcej niż 90 stopni) fragment ściany. W skałach często całe drogi wspinaczkowe są w przewieszeniu.
Róg – Turnia w grani o charakterystycznym zakrzywionym kształcie, zbliżonym do rogu zwierzęcego.
Szczyt – Wybitna samodzielna góra lub wielowierzchołkowy masyw górski.
Cerro Torre, jeden z najbardziej charakterystycznych szczytów na świecie. Źródło: osp.com.au
Taras – podobnie jak platforma.
Turnia – Urwisty, skalisty szczyt. Także urwista skała w grani, czy grzędzie, ewentualnie wystająca ze zbocza.
Turniczka – Wielki blok skalny odpęknięty od ściany. Ew. niewielka turnia w grani, czy żebrze.
Uskok – Strome spiętrzenie grani, duży próg lub stopień w żlebie, czy kominie. Może też być to nagłe przejście mało stromego stoku w stromy stok.
Wanta – W gwarze podhalańskiej – wielki blok/odłam skalny.
Wierch – W gwarze podhalańskiej szczyt.
Wierzchołek – Kulminacyjny punkt szczytu (może być ich kilka, jak np. na Wysokiej) lub turni.
Zachód – Mniej stroma od otoczenia, stosunkowo wąska część ściany lub zbocza, tworząca jakby chodnik biegnący w poprzek góry. Zachody mogą mieć charakter półek, które są świetne do wycofów.
Ząb – Malutka turniczka lub blok skalny sterczący w grani (np. Ząb Englisha na Ostrym Szczycie) czy ścianie.
Zwornik – Punkt w grani lub przełęcz – w którym spotykają się przynajmniej trzy granie lub żebra. We wspinaczce skałkowej występuje to określenie w miejscach gdzie drogi się schodzą i znajduje się tam dobry chwyt/klama. Przykładowo tak było w Jaskini Mamutowej, dopóki wspomnianego Zwornika nie usunięto :-).
Żebro – Wypukłość zbocza lub ściany podobna do grzędy. Zwykle węższa, bardziej skalista i stroma.
Magdalena Syrek podczas wspinaczki żebrem na (Wołowa Turnia)
Formy wklęsłe
Ciek wodny – chyba tłumaczyć nie trzeba ;).
Depresja – Nieckowate, rozciągnięte w pionie zagłębienie w ścianie.
Karb – Płytko wcięta mała przełączka w grani w kształcie litery v.
Kocioł – Obszerne zagłębienie ściany lub doliny, ewentualnie rozszerzenie żlebu. Chociaż takie określenia funkcjonują nawet dla całych ścian (np. Kocioł Kazalnicy Mięguszowieckiej).
Komin – Strome, korytowate zagłębienie w ścianie. Typowy komin posiada trzy ściany, schodzące się pod kątem prostym (idealnie jeśli dwie ściany są równoległe do siebie). W kominie powinien. zmieścić się wspinacz. Jeśli będzie na to zbyt wąski to wtedy funkcjonuje dla niego określenie rysa. Z drugiej strony może być tak dużą formacją, że w środku komina nie rozpieramy się, lecz wspinamy się na jednej z jego ścian.
Peter G. Klauz w kominku wyjściowym z Sosny na Jastrzębiej Turni w Sokołach
Ławka - Rodzaj przełęczy, która zazwyczaj stanowi przejście między dolinami (np. Czerwona Ławka).
Piarg - Nagromadzenie okruchów skalnych spotykane w żlebach, pod ścianami i na formacjach poziomych w ścianie.
Przełęcz – Wybitne obniżenie się grani, grzbietu górskiego między dwoma sąsiadującymi ze sobą szczytami lub turniami.
Rampa - Wznoszące się do góry zacięcie/załupa.
Michał Dorocicz na słynnej Rampie, na drodze Heckmaira (Eiger)
Rynna – Korytowate zagłębienie w ścianie, węższe i płytsze od żlebu.
Rysa – Pionowa lub ukośna szczelina skalna, w której nie mieści się człowiek. Można za to klinować różne części ciała. Np. palce, dłonie.
Czasem rysą nazywa się większe formacje skalne, z daleka wyglądające jak rysa (np. droga Rysa Strzelskiego na Progu Mnichowym).
Piotr Urbaniak na klinuje dłonie w rysie Krwawej Rączce.
Daniel Wdowiak na Uśmiechu Teściowej VI.1, przerysie (rysa szersza niż dłoń, ale nie będąca kominem)
Siodło – Szeroka przełęcz, najczęściej trawiasta lub trawiasto skalista. Także jedno z wcięć w szerokiej przełęczy.
Szczerba, szczerbinka – Przełączka ostro wcięta w grzbiet górski. Często na graniach niewielkie wcięcie.
Zacięcie – Formacja skalna utworzona przez dwie ściany schodzące się pod kątem. Często przypominają rozłożoną książkę.
Zacięciena Drodze Orłowskiego na Galeri Gankowej. Fot. Tomasz Reinfuss
Załupa – Rodzaj zachodu nakryty przewieszkami. Często jest też to idące skośnie w bok zacięcie, z przewieszką u góry.
Żleb – Szerokie korytowate zagłębienie przebiegające na zboczu lub ścianie w linii spadku wody/śniegu. Długie, wąskie żleby nazywane są często kuluarami.
Zacięcie nie musi mieć kąta prostego, czasem potrafią być tak rozwarte, że niemal stają się płytą. Zacięcie pod Popradzkim Okapem Fot. Mariusz Lange
Specyficzne elementy dróg wspinaczkowych
Turnia Lechwora w Rzędkowicach. Fot. Wiktoria Wywiał
Balkon – Podcięta platforma wysunięta ze ściany
Bambuła - Slangowo: wypukła, wyoblona formacja pojawiająca się często na wyjściu z pionu w połogi teren. Spotykana często w piaskowcu i... wspinaniu w lodzie
Bloki – Odłamy skał leżące luźno, odpęknięte od ściany lub wrośnięte w podłoże. Zazwyczaj spotykane są na drogach górskich i mają wielkość od kilkudziesięciu centymetrów (tzn. zagrażające naszemu życiu, jeślibyśmy z nimi spadli lub one spadną na nas).
Chwyt – nierówność skały pozwalająca na złapanie jej dłonią lub palcami. Na drogach wspinaczkowych staje się później stopniem.
Dach - Poziomy lub niemal poziomy fragment skały. Odpowiednik naszego domowego sufitu.
Michał Górzyński na Gardisztandze w Rzędkowicach. Fot. Damian Granowski
Dziurka – Mały chwyt na palce w kształcie dziury. Spotykana często wapieniu, rzadziej w granicie czy piaskowcu.
Dziurki mogą mieć różne rozmiary – od dziury na jeden palec po 2, 3, 4, 5, czy wręcz dziury gdzie zmieszczą się nam obie dłonie lub my sami :). Taką wielką dziurę nazywa się nyżą.
Magdalena Trólka na typowej jurajskiej płycie. Fot. Damian Granowski
Drzewo/drzewko – drzewo rosnące na drodze wspinaczkowej, które może być zarówno chwytem, jak i można budować na nim stanowisko. Często jest też świetnym drogowskazem.
Gzyms – wąska półka skalna.
Krzew, kosówka – podobnie jak drzewa mogą być dobrym chwytem lub nawet możemy zrobić z nich stanowisko.
Listwa – Wąski gzyms skalny.
Nyża – Niewielkie zagłębienie w ścianie, które często jest idealnym miejscem na stanowisko (osłonięte od spadających kamieni i czasem od deszczu).
Obryw skalny – Partie skalne (najczęściej jaśniejsze od otoczenia) pozostałe po oberwanej części skał. Jeśli obryw był duży, to w tym miejscu prawdopodobnie będzie krucho.
Stopień – Miejsce do postawienia stopy lub palców podczas wspinania. Często na drogach skałkowych stopnie były wcześniej chwytami.
Szczelina - Pęknięcie w skałach, często jest szeroka i głęboko wnikająca w skałę. Zazwyczaj tego określenia używa się przy asekuracji (np. szczelina na kostkę/haka). Bardzo podobnym określeniem jest rysa, którego używamy przy wspinaniu. Przykładowo: „Mam tu szczelinę/rysę na frienda” będzie poprawnie, w przeciwieństwie do „Mam tu szczelinę na zaklinowanie dłoni”.
Trawki - Zazwyczaj określenie na trawiaste pola/kępy/tarasy. Zimą lubiane ze względu na możliwość wbicia dziabki w zamarzniętą trawę.
Często formacje występują tuż obok siebie. Na zdjęciu Katarzyna Zielińska na Kominku Wallisha (Bolechowice). Mamy tutaj zacięcie, ale do tego dwie rysy
Sporo definicji w tym opracowaniu wziąłem z książki Najpiękniejsze Szczyty Tatrzańskie (J. Kurczab, M. Wołoszyński) oraz z podręcznika wspinaczkowego "W Skale" Wacława Sonelskiego.
Damian Granowski
Jeśli jesteś osobą początkującą (i nie tylko) to zajrzyj również do zbioru moich poradników wspinaczkowych.
